Historia powiatu konińskiego
Historia powiatu konińskiego sięga II połowy XIV w. Jednak jego kształtowanie podporządkowane było długotrwałemu procesowi dziejowemu.
Konin uzyskał przywilej lokacyjny na prawie niemieckim magdeburskim przed 1293 r. (prawdopodobnie w dekadzie lat 1280 - 1290). Z czasem stał się swoistym centrum i prężnym ośrodkiem municypalnym wschodniej Wielkopolski. Początkowo, w okresie rozbicia dzielnicowego, podlegał terytorialnie kasztelani lądzkiej.
W czasie kształtowania się monarchii stanowej Kazimierza Wielkiego, w Koninie powołano powiat sądowy, z siedzibą starosty. W II połowie XIV w. pojawiają się w źródłach wzmianki o okręgach administracyjnych, określanych mianem "dystryktów". Informacje o dystrykcie konińskim występują w dokumentach z 1362, 1384 i 1386 r.
Z czasem powiaty zaczęły poszerzać swoje kompetencje poza władzę sądowniczą. Stawały się podstawowymi jednostkami terytorialnymi i urzędami ziemskimi, wchodzącymi administracyjnie w skład województw.
Pierwotnie Konin miał odrębnych starostów grodowych. Dopiero w końcu XIV w. przeszedł pod zarząd starostów generalnych Wielkopolski. Od tego czasu można przyjąć, że starostowie konińscy stali się swego rodzaju zarządcami dóbr królewskich.
Powiat koniński objął obszar kasztelani lądzkiej i przynależał do jednostki terytorialnie zwierzchniej - województwa kaliskiego. Pokrywał się w przybliżeniu z dzisiejszymi terenami powiatów konińskiego i kolskiego oraz częściowo słupeckiego i tureckiego. Taki układ praktycznie przetrwał do czasów rozbiorowych w XVIII w. Należał do mniejszych powiatów województwa, i zajmował terytorium ok. 2 100 km2.
W 1793 r., w wyniku II rozbioru Polski, Konin wraz z obszarem powiatu znalazł się w granicach Królestwa Prus. Włączony został do tzw. Prus Południowych, nowej prowincji Prus, powstałej dla ziem przyłączonych. Początkowo przynależał do departamentu poznańskiego i obejmował dziewięć miast: Brudzew, Golinę, Koło, Konin, Lądek, Rychwał, Tuliszków, Władysławów, Zagórów oraz 242 inne miejscowości.
Po III rozbiorze w 1795 r. w wyniku, którego Rzeczpospolita znikła zupełnie z mapy Europy, Prusy Południowe podzielono na trzy departamenty: poznański, kaliski i warszawski. Powiat koniński do 1806 r. w całości wchodził w skład departamentu kaliskiego.
W epoce napoleońskiej, Konin z terytorium powiatu wchodził w skład Księstwa Warszawskiego. W 1810 r. powiat liczył 9 miast i 236 wsi; rozciągał się na obszarze 31,3 mil2, tj. około 1 750 km2. Spis ludności z 1808 r. wskazywał, że w miastach powiatu zamieszkiwało 8 800, a na wsi 32 800.
Kolejne zmiany w układzie terytorialnym i porządku administracyjnym zaszły po Kongresie Wiedeńskim w l815 r. Na mocy postanowień z 16 stycznia 1816 r. utworzono tzw. Kongresowe Królestwo Polskie, de facto stanowiące obszar zaboru rosyjskiego.
Początkowo dawne departamenty przemianowano na województwa, które dzieliły się na obwody, a te z kolei na powiaty. Te ostatnie byty jednocześnie okręgami wyborczymi posłów na sejm i siedzibami sądów cywilnych pierwszej instancji. Powiaty dzieliły się na gminy, przy czym najniższym ogniwem administracji była gmina wiejska, licząca co najmniej dziesięć dymów. Konin w tym czasie był jednocześnie stolicą obwodu i powiatu, i przynależał swoim obszarem do województwa kaliskiego.
01 stycznia 1845 r. zlikwidowano gubernię kaliską, której tereny wraz z obszarem konińskiego znalazły się w obrębie guberni warszawskiej.
W 1863 r. powstańczy Rząd Narodowy wrócił do polskiej administracji. Region koniński w ramach województwa kaliskiego, stanowił najdalej wysunięty na zachód powiat, bezpośrednio graniczący z terenami zaboru pruskiego.
Po upadku powstania, powrócono do układu z gubernią kaliską. Powiat koniński zmniejszył swoje terytorium, w wyniku powołania już w 1867 r. nowych powiatów: słupeckiego i tureckiego. Dalszą częścią rosyjskiej reformy były postanowienia z 1870 r., w wyniku, których wielu miasteczkom zabrano prawa miejskie, przekształcono je w osady i utworzono w nich gminy, bądź też wcielono do innych gmin. W wyniku tego procesu prawa miejskie utraciły miasta regionu konińskiego: Golina, Kleczew, Ślesin, Sompolno, Kazimierz Biskupi, Skulsk.
Do I wojny światowej, powiat koniński zajmował obszar ok. 18,5 mil2 i składał się z 12 gmin (Brzeźno, Dąbroszyn, Golina, Gosławice, Kramsk, Piorunów, Rzgów, Sławoszewek, Stare Miasto, Tuliszków, Władysławów, Wysokie) z liczbą 389 wsi, folwarków i osad.
Po reformie uwłaszczeniowej w 1864 r., wg danych z 1877 r. własność ziemiańska wynosiła 93 158 mórg, natomiast chłopska - 92 582 mórg. W tym czasie w powiecie istniało 78 majątków ziemskich oraz przeszło 8 000 gospodarstw chłopskich. Przeważały gospodarstwa małe i karłowate. Rosła liczba ludności bezrolnej. Jednocześnie jednak widoczna była tendencja do wzrostu obszaru własności włościańskiej i pomniejszania własności obszarniczej.
Bezpośrednio przed I wojną światową było w powiecie 11 gorzelni, funkcjonowały małe (w liczbie 60 - 70) fabryczki, głównie przemysłu metalowego i rolno - spożywczego. W 1912 r. uruchomiono cukrownię i rafinerię "Gosławice". W większości miejscowości funkcjonowały cegielnie, tartaki, garbarnie, browary, młyny.
W 1895 r. powiat koniński zamieszkiwało 73 281 katolików, 15 174 protestantów, 6 668 wyznawców religii mojżeszowej i 102 prawosławnych.
Krótko po wybuchu I wojny światowej, wczesną jesienią 1914 r., Konin znalazł się pod okupacją niemiecką, trwającą do listopada 1918 r. Na okupowanych terenach wprowadzono obwody (Kreise). Obwód obejmował z reguły terytorium jednego lub dwóch powiatów. Dawnych granic powiatów raczej nie zmieniano. Obwód koniński obejmował powiaty: koniński i słupecki. Obok władz administracji naczelnej powstały zręby władzy samorządowej, dla miast - Rad Miejskich, dla powiatów - Sejmików Powiatowych.
12 listopada 1918 r. ukonstytuował się Tymczasowy Zarząd Cywilny Powiatu Konińsko - Słupeckiego. Początkowo funkcje starosty powiatowego pełnili komisarze Rządu Polskiego, a urząd oficjalnie nazywał się Komisariat Konińsko - Słupecki. Dopiero po roku miejsce komisarzy zajęli starostowie. Ze Starostwem blisko współpracowały, i bezpośrednio jemu podległe, organy samorządowe: Sejmik Powiatowy i Wydział Powiatowy.
Przez kilka tygodni Konin był siedzibą dwóch powiatów: konińskiego i słupeckiego. 31 grudnia 1918 r. dokonano rozdziału na dwie oddzielne jednostki: powiat koniński i powiat słupecki. Układ taki dotrwał do 1932 r., kiedy ze względów oszczędnościowych, ponownie włączono powiat słupecki do konińskiego.
W ramach Drugiej Rzeczypospolitej powiat koniński wchodził w skład województwa łódzkiego. Decyzja o włączeniu powiatu konińskiego do Wielkopolski, a konkretnie do województwa poznańskiego została podjęta 01 kwietnia 1938 r. W 1939 r. odłączono od powiatu konińskiego Tuliszków z częścią gminy oraz gminę Władysławów.
W latach trzydziestych powiat liczył 35 gmin (9 miejskich i 26 wiejskich) oraz 420 gromad. Po włączeniu słupeckiego, jego obszar zwiększył się do 2 383 km2 , a liczba ludności wzrosła do 210 745 osób. Pod względem narodowościowym Polacy stanowili 88 % ludności, Niemcy 8,9 %, a Żydzi 2,9 %.
Był to powiat typowo rolniczy. Przeszło 72 % ludności utrzymywało się z rolnictwa. Zaledwie 7 % gospodarstw było w posiadaniu ziemiaństwa.
W latach trzydziestych na terenie powiatu pracowały 43 mleczarnie, 19 gorzelni, 17 tartaków, 18 olejarni, 142 wiatraki, liczne młyny, garbarnie itp.
Rozwój powiatu konińskiego zakłócił wybuch II wojny światowej. Konin i teren powiatu byty pod okupacją, hitlerowską, od września 1939 r - do stycznia 1945 r. Obszar powiatu wszedł w skład ziem włączonych do Rzeszy, początkowo w ramach Reichsgau Posen, a następnie Reichsgau Wartheland ("Kraj Warty").
Hitlerowski, "kraj Warty" dzielił się na trzy rejencje oraz 36 powiatów wiejskich i 6 powiatów miejskich. Władzę w powiecie sprawował landrat, którego siedziba znajdowała się w Koninie. Od 26 października 1939 r., czyli od zniesienia tymczasowego zarządu wojskowego, podlegał prezesowi rejencji w Inowrocławiu.
Powiat koniński zaliczany był do powiatów wiejskich, dzielił się na mniejsze jednostki terytorialno - administracyjne, obwody miejskie i wiejskie (Bezirk), z siedzibami w miasteczkach i wsiach.
Po 1945 r. wrócono do układu sprzed wojny. Powiat koniński (z terytorium dawnego słupeckiego) zajmował obszar 2 152 km2, z ludnością 167 400 osób. W jego skład wchodziło 20 gmin i 340 gromad. Stał się częścią województwa poznańskiego. W 1948 r. pomniejszono jego obszar o gminy: Pyzdry, Ciążeń, Dłusk i Szymanowice.
W 1955 r. doszło do kolejnego usamodzielnienia powiatu słupeckiego, który przejął z konińskiego dwa miasta: Słupcę i Zagorów oraz 12 gromad. W 1957 r. odłączono kolejnych kilka gromad, wcielając je do powiatu słupeckiego. Po tych korektach powiat koniński zajmował obszar 1 361 km2, z ludnością 110 900 osób.
Na początku lat siedemdziesiątych powiat koniński, nie licząc Konina, składał się z 13 gmin (Stare Miasto, Rychwał, Grodziec, Rzgów, Golina, Kazimierz Biskupi, Kleczew, Wilczyn, Skulsk, Ślesin, Gosławice, Kramsk, Krzymów) oraz 19 gromad.
Od przełomu lat 40-tych i 50-tych, w regionie nastąpił gwałtowny rozwój industrializacji, związany z uruchomieniem kopalń węgla brunatnego i elektrowni. Wzrastało zaludnienie powiatu. Rosło znaczenie całego regionu konińskiego.
Powyższe względy zadecydowały o tym, że w ramach nowej reformy administracyjnej, 1 czerwca 1975 r. utworzono województwo konińskie. W skład nowej jednostki weszły wschodnie rejony dawnego województwa poznańskiego oraz niewielkie, ościenne fragmenty województw: bydgoskiego i łódzkiego. Województwo konińskie istniało prawie ćwierć wieku, do nowej reformy administracyjnej w 1999 r.
1 stycznia 1999 r. powiat koniński kolejny raz zaistniał na mapie administracyjnej Polski. Tworzy go obecnie 5 gmin miejsko - wiejskich (Golina, Kleczew, Rychwał, Sompolno, Ślesin) oraz 9 gmin o charakterze wiejskim (Grodziec, Kazimierz Biskupi, Kramsk, Krzymów, Rzgów, Skulsk, Stare Miasto, Wierzbinek, Wilczyn). Miasto Konin zostało wyodrębnione i będąc gminą miejską posiada jednocześnie status tzw. powiatu grodzkiego.
- Pracownik Muzeum Okręgowego w Gosławicach.
- Autor licznych prac o Ziemi Konińskiej i Koninie.
- Poeta
Ważniejsze daty
- 9000 - 8000 lat p.n.e. - początki osadnictwa na terenie obecnego powiatu;
- 1300 - 1100 lat p.n.e. - ludność kultury łużyckiej;
- początek naszej ery - rozwój osadnictwa po obu stronach pradoliny Warty oraz w rejonie Kleczewa i Ślesina;
- II wiek n.e. - oznaczona na mapie Ptolemeusza miejscowość Setidawa (vel Getidava), niekiedy w literaturze bywa wiązana z osadą w rejonie Konina;
- 1151 r. - ustawienie przez komesa palatyna Piotra, romańskiego 2,5 - metrowego kamiennego obelisku - najstarszego polskiego znaku drogowego, wyznaczającego połowę drogi na szlaku bursztynowym między Kaliszem a Kruszwicą;
- 1283 r. - najstarsza wzmianka o Koninie, jako osadzie posiadającej prawa municypalne;
- XIV wiek - utworzenie powiatu jako jednostki administracyjnej z siedzibą władzy w Koninie, za panowania króla Kazimierza Wielkiego,
- 1793 r. - powiat dostaje się pod panowanie pruskie;
- 1807 r. - powiat wchodzi w skład Księstwa Warszawskiego, a następnie po Kongresie Wiedeńskim (1815 r.) w skład Królestwa Polskiego;
- poł. XIX w. - zaznacza się rozwój rzemiosła i wzrosła znaczenie gospodarcze powiatu;
- 1926 r. - publikacja wyników badań geologicznych stwierdzających złoża węgla brunatnego w rejonie Konina;
- lata 50 - te XX w. - początek eksploatacji złóż węgla brunatnego na skalę przemysłową;
- 1 czerwca 1975 r. - reforma administracyjna kraju - likwidacja powiatu konińskiego i jednoczesne utworzenie województwa konińskiego;
- 1 stycznia 1999 r. - utworzenie samorządowego powiatu konińskiego w nowej strukturze samorządowej administracji wojewódzkiej.